Diterjemahkan oleh: Ahmad Muziru Idham dan Shuhaib Ar Rumy Ismail

Apakah Al-Khalifah Ar-Rashidah suatu model tetap yang perlu diulangi?

Nabi Muhammad wafat ketika wilayah Islam sedang berkembang dengan pesatnya dan apabila seluruh masyarakat telah mula memeluk agama baru tersebut. Pada satu sisi, sebuah negara-kota telah menjadi sebuah negara empayar. Wilayahnya yang diperintah oleh Muslim tidak lagi hanya kota Madinah dan kota pinggirannya, tetapi telah merentasi seluruh tanah Arab. Tentera-tentera Islam bersiap sedia untuk menawan Ash-Sham dan Iraq, dan tidak lama kemudiannya seluruh Afrika Utara telah diIslamkan. Pada sisi yang lain pula, saudara-saudara baru dengan kepelbagaian budaya dan etnik telah menjadi sebahagian besar daripada ummah. Dalam kata yang lain, ummah telah hilang keseragaman. Ramai dalam kalangan sahabat-sahabat Nabi yang sebelum itu menjadi penduduk Madinah telah meninggal dunia atau telah bertebaran ke seluruh empayar Islam yang luas, manakala hanya sebahagian kecil daripada mereka sahaja yang masih berada di ibu negara.[1] Perubahan-perubahan tersebut itu merupakan cabaran yang serius, di mana pengganti-pengganti Nabi cuba menanganinya dengan kaedah-kaedah yang berbeza.

Cabaran pertama ialah ar-Riddah (berpaling atau kembali, atau murtad daripada Islam), di mana Ghannouchi melihatnya lebih kepada sebuah pemberontakan tentera berbanding sebuah perlakuan murtad.[2] Sesetengah kabilah Arab mendakwa bahawa kewafatan Nabi mengharuskan penghapusan kewajipan tertentu, seperti zakat. Ghannouchi memahami bahawa ar-Riddah adalah sebuah usaha untuk menafikan aspek-aspek politik Islam. Orang-orang Arab yang murtad tersebut ingin kekal menjadi Muslim tetapi mereka merasakan bahawa mereka tidak perlu membayar kesetiaan mereka itu kepada pengganti-pengganti Nabi, iaitu kepada kerajaan Islam pada ketika itu, oleh kerana itu mereka mahu membebaskan diri mereka daripada kesetiaan yang mengikutinya.

Khalifah pertama, iaitu Abu Bakar, berunding dengan beberapa rakan-rakan sahabat Nabi, yang diketuai oleh ‘Umar, yang mana ‘Umar telah mencadangkan bahawa ia adalah tidak sesuai untuk melawan murtaddin (golongan murtad) kerana mereka tidak secara keseluruhan menentang Islam, tetapi hanya sebahagian. Abu Bakar adalah seorang yang tegas dan berkeras untuk memerangi mereka sehingga mereka menyerah diri sepenuhnya kepada Islam, dalam kedua-dua aspek iaitu kerohanian dan keduniaan.[3] Percanggahan pendapat dalam isu ini, Ghannouchi menerangkan, merupakan bukti bahawa ia adalah suatu perkara ijtihad.[4] ‘Cabaran dalam perluasan wilayah dan pertambahan populasi’, seperti yang dirujuk oleh Ghannouchi, telah membawa kepada zaman ijtihad pasca kenabian.[5]

Selepas khalifah pertama, Abu Bakar, penggantinya ‘Umar Ibn Al-Khattab menanggani cabaran melalui beberapa cara. Pertama, beliau mengubah suai cara pembahagian harta rampasan perang. Menurut ketentuan al-Qur’an, harta rampasan adalah dibahagikan kepada lima bahagian yang setara, di mana satu bahagian diberikan kepada bayt al-mal (perbendaharaan negara) manakala baki empat bahagian lagi adalah dibahagikan di antara anggota tentera penakluk. ‘Umar mengambil keputusan bahawa hal ini tidak lagi menyajikan kepentingan kepada Ummah, dan menetapkan bahawa harta rampasan yang bersifat kekal (seperti tanah dsbnya) itu dikecualikan daripada pembahagian.[6] Beliau bimbang sekiranya semua harta tersebut secara automatiknya dibahagikan, bukan sahaja kekayaan akan terkumpul kepada golongan tertentu yang sedikit, malahan tiada yang akan tertinggal untuk generasi mendatang.

Ghannouchi melihat era ‘Umar sebagai era yang ditandai dengan dinamika yang tinggi dalam ijtihad.[7] Beliau melihat bahawa ‘Umar telah melaksanakan banyak perubahan dan menggalakkan banyak inovasi berbanding mana-mana dari empat khalifah yang lain. ‘Umar adalah yang pertama yang meminjam daripada kebudayaan-kebudayaan lain. Beliau memperoleh kaedah pentadbiran dan prosedurnya daripada Parsi supaya dapat menampung perluasan negaranya. Dan hal ini amat dikesali oleh Ghannouchi, kerana sesetengah Islamis kontemporari gagal untuk menghargainya.[8] Oleh sebab itu, menurut Ghannouchi, ruang, atau faraghat tidak semestinya perlu diisi dengan ijtihad setempat. Malahan golongan muslimin boleh, dan hendaklah, meminjam jika perlu daripada sumber yang lain.’[9]

Tambahan pula, apa yang ‘Umar lakukan adalah mengikuti contoh daripada Nabi, yang mencontohi Parsi dalam mengarahkan para pengikutnya untuk menggali parit sekitar Madinah untuk melindunginya daripada serangan suku kaum yang ingin menawan mereka. Apabila musuh-musuhnya dari Mekah melihat parit tersebut, mereka berasa gementar. Muhammad telah mencipta sesuatu yang orang-orang Arab tidak pernah tahu sebelum ini, seru mereka.[10] Seperti mana orang-orang Arab jahil tentang perparitan sebagai satu cara pertahanan, mereka juga tidak ada sistem pentadbiran sendiri.

Ketika ‘Umar menjadi khalifah, sistem tradisional dalam pengagihan dana kepada rakyatnya telah menjadi sukar dan amat tidak efisien. Beliau mempelajari daripada sistem devan Parsi, yang dipinjam dan dilaksanakannya, dan diArabkan kepada diwan.[11] Dengan berbuat demikian, ‘Umar telah meletakkan asas kepada sebuah proses pembelajaran yang lebih besar daripada ketamadunan yang lain, di mana orang-orang Islam telah menterjemah tulisan-tulisan Yunani dan Parsi dalam bidang falsafah, matematik, astronomi dan perubatan untuk menubuhkan sebuah ketamadunan agung yang menjadi asas kepada ketamadunan Barat moden yang berdiri pada hari ini.[12]

Al-khilafah ar-rashidah, dalam kebanyakan perkara, adalah perlanjutan daripada era kenabian. Mereka bersama-sama mendirikan sebuah zaman keemasan yang malangnya tidak bertahan dengan lama. Beberapa faktor mungkin menyumbang kepada kejatuhan model pemerintahan ideal tersebut, tetapi faktor yang utama menurut Ghannouchi adalah hakikat bahawa eksperiman ini adalah terlalu revolusioner, terlalu kehadapan, dan tidak sesuai dengan iklim politik pada masa itu, sama ada di tanah Arab ataupun di tempat yang lain. Dalam erti kata lain, ia adalah sebuah lompatan besar ke hadapan di mana proses perkembangan sejarah yang bersifat perlahan-lahan, beransur-ansur dan berterusan tidak dapat untuk menerimanya.

Mengapa? Ghannouchi mengusulkan bahawa kemungkinan Tuhan mahukan tahun kenabian (nubuwwah) dan al-khilafah ar-rashidah untuk berdiri sebagai sebuah model, sebuah menara, sebuah petunjuk dan inspirasi kepada generasi Muslim yang berikutnya.[13] Dalam erti kata lain, walaupun eksperimen yang berjangka hayat pendek ini kelihatan mustahil untuk dicapai semula, ia akan selalu dilihat sebagai model ideal di mana semua pencapaian lain akan diukur dan dinilai.

Hal ini adalah sesuatu yang sesetengah Muslim gagal untuk memahaminya, tegas Ghannouchi. Mereka gagal untuk melihat bahawa al-khalifah ar-rashidah adalah sesuatu yang sangat jarang berlaku dalam sejarah Islam. Kalau tidak, maka kenapakah model ini tidak pernah diulangi dalam jangkawaktu selama empatbelas abad yang telah berlalu?[14]

Jawapan peribadi Ghannouchi terhadap persoalan ini adalah bahawa ia tidak akan boleh diulangi.

Sudah tentu ramai orang Islam lebih suka untuk mempercayai bahawa ia boleh dan perlu untuk diulangi. Malah ada yang menegaskan bahawa model asal tersebut seratus peratus perlu diterima, tidak kurang daripada itu. Tetapi hakikatnya, dan seperti yang cuba ditunjukkan oleh Ghannouchi, penjelmaan semula model tersebut secara seratus peratus tidak mungkin dapat dicapai sehingga keadaan sebenar yang berlaku ketika zaman keemasan tersebut diulangi; dan perkara ini adalah mustahil untuk berlaku pada hari ini dan tidak terbayangkan untuk pada masa hadapan. Mungkin sebab utama kenapa model seperti itu tidak dapat diulangi ialah hakikat bahawa ia adalah model bagi sebuah negara-kota. Oleh sebab itu, orang Islam menyedari bahawa mereka berada dalam kesulitan apabila negara-kota mereka membangun dengan cepatnya menjadi sebuah empayar yang luas.

Walaubagaimanapun, kejatuhan model al-khalifah ar-rashidah, dan kemunculan model al-mulk al-‘adud (dinasti yang silih berganti) tidak dapat diperjelaskan semata-mata dengan hipotesis bahawa model ideal tersebut adalah mungkin terlalu maju atau ia hanya bertujuan untuk menjadi menara, rumah api, atau bermaksud untuk bertindak sebagai sumber panduan dan inspirasi bagi generasi Muslim yang akan datang. Perubahan mendadak pada sifat negara Islam, di mana umat Islam pada waktu itu tidak dapat menampungnya dengan kadar yang setara, adalah punca utama yang membawa kepada kejatuhannya. Transformasi Khalifah yang tidak seimbang daripada negara-kota kepada negara Empayar menghalang pemerintahan pada waktu itu daripada menghadapi pembangunan. Dalam masa yang sama, para sahabat lebih berminat untuk memelihara model yang mereka warisi daripada Nabi sebanyak mungkin yang mereka mampu. Ghannouchi memetik sebuah peristiwa sebagai contoh yang dikenali dalam sejarah Islam sebagai al-fitnah al-kubra (persengketaan terbesar), yang membawa kepada pembunuhan ‘Uthman (Khalifah ketiga), dan seterusnya membawa kepada siri hurub (peperangan antara Muslim, jamak bagi harb) yang sememangnya menjadi perantara yang membawa kepada wujudnya al-mulk al-‘adud.[15]

Pada pengakhiran pemerintahan ‘Uthman, kumpulan yang tidak berpuas hati yang dikenali sebagai at-thuwwar (pemberontak), tiba di Madinah daripada Yaman, Mesir dan Iraq ketika musim Haji untuk membantah apa yang mereka anggap sebagai ketidakadilan yang dilakukan oleh al-wulat (jamak bagi wali: timbalan Khalifah atau gabenor wilayah). Para pemberontak tersebut menuntut pemecatan al-wulat, tetapi ‘Uthman menolak untuk memenuhi permintaan mereka. Kemudian mereka berkeras bahawa beliau sepatutnya meletak jawatan. ‘Uthman memberitahu mereka bahawa hal tersebut bukan suatu perkara yang mereka boleh tentukan tetapi ia adalah hak komuniti para sahabat, dan akibatnya perkara tersebut telah meragut nyawanya.[16]

Kegagalan ini, Ghannouchi nyatakan, adalah berbagai lapis. Pada satu sisi, ibu kota sebuah empayar besar dengan mudah boleh ditawan dan dijadikan tebusan oleh sekumpulan kecil pemberontak. Di sana tidak ada jaminan keselamatan sama sekali, dan dengan kehadiran ramai manusia menunaikan haji, Khalifah, sebagai ketua negara, langsung tiada perlindungan.[17] Sesetengah Muslim menawarkan diri untuk bangkit melawan pemberontak dan mempertahankan ‘Uthman, tetapi beliau menolak untuk membenarkan mereka melakukan sedemikian, kerana beliau bimbangi akan banyak darah manusia ditumpahkan kerana pemberontak-pemberontak tersebut tidak dapat ditandingi.[18] Pada sisi yang lain pula, Ghannouchi menjelaskan, Khalifah tidak ada mekanisme untuk memantau sebagai sebuah institusi, mengawal atau membawa timbalannya kepada perhitungan yang sesetengah darinya berada dalam jarak perjalanan yang memakan masa beberapa minggu lamanya.

Ghannouchi memaparkan bahawa pemberontak-pemberontak tersebut mungkin telah melakukan jenayah dengan pembunuhan ‘Usman, tetapi rungutan daripada mereka adalah merupakan suatu kenyataan. Ribuan manusia memeluk Islam disebabkan oleh janji untuk keadilan dan kesaksamaan, tetapi korupsi dalam kalangan kerabat Khalifah, yang memerintah beberapa wilayah yang jauh, tidak disampaikan.[19] ‘Usman memerintah selama 12 tahun sebelum beliau dibunuh. Dalam enam tahun pertama, beliau dikatakan telah memerintah dengan baik dari segi pengawalan timbalan-timbalannya dan tindak balasnya terhadap aduan mengenai mereka daripada orang awam. Walaubagaimanapun, dalam separuh pemerintahannya yang kedua, dan dengan mengambil kira hakikat bahawa usianya sudah melebihi 80 tahun, penguasaannya ke atas timbalan-timbalannya telah longgar.[20]

Apa yang menarik minat Ghannouchi ialah beberapa golongan muda daripada komuniti para sahabat telah mula menyedari perubahan dramatik dalam hakikat antara kedua-dua negara dan masyarakat, dan peningkatab keinginan untuk bersifat responsif terhadapnya. Salah seorang daripada mereka ialah Al-Hasan, anak sulung kepada Khalifah yang keempat, iaitu Ali dan merupakan cucunda kepada Nabi, yang telah cuba untuk memberi amaran kepada bapanya tentang realiti baru yang berlaku.

Para pembunuh ‘Uthman datang kepada Ali dan menawarkan untuk melantiknya sebagai ketua negara yang baru. Ali menolak dan memberitahu mereka bahawa ia bukanlah urusan mereka, tetapi adalah urusan masyarakat Madinah, secara khususnya masyarakat al-Muhajirun dan al-Ansar, atau komuniti para sahabat. Al-Hasan menasihati bapanya untuk tidak merasa cukup dengan perlantikan daripada para sahabat semata kerana perlantikannya mesti mendapat keyakinan juga daripada semua wilayah lain seperti Yaman, Iraq dan Mesir disebabkan ummah tidak lagi hanya sekadar golongan sahabat. Ali tidak berfikir panjang akan nasihat daripada anaknya, di mana al Hassan seterusnya memberi amaran kepada bapanya bahawa beliau juga pada suatu hari nanti akan dibunuh, dan sememangnya benar apa yang diramalkannya.[21]

Ghannouchi memerhatikan juga bahawa keruntuhan model yang ideal al-khalifah ar-rashidah dipercepatkan oleh hakikat bahawa pembangunan sistem pemerintahan – walaupun terdapat kemajuan yang dicapai ketika era pemerintahan ‘Umar – telah gagal dalam tranformasi penuh sebuah negara kepada sebuah institusi. Misalnya, walaupun syura benar-benar dilaksanakan, tiada majlis syura yang wajar lagi tepat ditubuhkan, atau mekanisme perlaksanaannya dibangunkan, untuk melakukan pemantauan yang ketat dan mengaudit prestasi Khalifah dan (atau) timbalan-timbalannya. Ketidakupayaan ‘Uthman ketika akhir pemerintahannya, untuk mengawal timbalan-timbalannya adalah manifestasi pertama kepada kekurangan ini.[22] Kemunduran berlaku apabila fahaman kepuakan (tribalism) telah dibentuk semula, dan al-mulk al-‘adud didirikan, dengan diambil alih oleh golongan Umayyah.

Ghannouchi mengusulkan bahawa al-mulk al-‘adud adalah campuran daripada tiga komponen, iaitu Islam, fahaman kepuakan dan kepelbagaian sistem pentadbiran yang dipinjam daripada kebudayaan lain.[23] Ia merupakan sebuah bentuk pemerintahan yang ditempatkan pada separuh jalan antara bentuk ideal, yang ditunjukkan oleh al-khalifah ar-rashidah dan bentuk kepuakan atau empayar yang berlaku di tempat lain pada waktu itu.

Ghannouchi menekankan bahawa fahaman kepuakan merupakan komponen yang buruk di mana peranannya adalah untuk menimbulkan perpecahan, oleh itu membahagikan ummah dan memisahkan negara daripada masyarakat. Beliau menjelaskan bahawa ia pada mulanya ditentang oleh para ‘ulama, yang berusaha untuk mengekalkan kesatuan dan integriti ummah dan menginginkan tradisi al-khalifah ar-rashidah diteruskan. Para ‘ulamalah – yakni pada hakikatnya adalah para sahabat – yang berkuasa pada ketika itu. Apabila al-khalifah ar-rashidah digantikan dengan al-mulk al-‘adud, ramai para ulama’ menyertai atau menyokong gerakan pemberontak untuk menetang dan menterbalikkan status quo yang mereka istilahkannya sebagai kusrawiyya (kata adjektif yang diperolehi daripada Khosrau, yang merupakan gelaran Raja Parsi).

Ghannouchi memetik sebagai contoh fakta sejarah bahawa setiap satu daripada empat imam, pengasas empat mazhab utama, menyokong para revolusonari dalam satu gerakan atau gerakan-gerakan seperti itu yang lain.[24] Imam Abu Hanifah dan Imam Malik sebagai contohnya menyokong revolusi Ibn Al-Ash’ath sementara Imam Al-Shafi’i hampir kehilangan nyawanya kerana menyokong para revolusionari ketika zamannya.[25] Tetapi semua revolusi tersebut adalah sia-sia dan terbukti tidak mampu untuk mengembalikan semula model pemerintahan ideal. Tidak menghairankan apabila beberapa ratus tahun kemudian Ibn Khaldun (1332-1406), dan ia dipersetujui oleh Ghannouchi terhadapnya, telah menyindir dalam Muqaddimah beliau para pendakwah yang menghasut orang ramai untuk menentang kerajaan. Kerana kerajaan tersebut itu didirikan atas dasar ‘asabiyah (solidariti kepuakan, atau mana-mana sumber kekuasaan)[26] hanya dapat digantikan dengan asabiyyah yang lebih kuat dan bukannya sekadar dengan retorik.[27]

Pertumpahan darah dan kemusnahan yang berlaku ketika abad pertama dalam sejarah Islam melalui usaha yang berulang-ulang untuk mengembalikan semula al-khalifah ar-rashidah, membawa kepada wacana yang baru. Para ‘ulama mula memberi amaran tentang kejahatan yang lebih besar berbanding dengan al-mulk al-‘adud, iaitu fitnah (atau persengketaan), yang dirujuk kepada perkelahian sesama Muslim. Para ulama’ bersetuju pada masa itu bahawa walaupun usaha ketenteraan untuk menukar sesebuah regim mungkin tidak secra prinsip bersifat haram, tetapi ia akan menjadi begitu jika hasilnya ialah pertumpahan darah dan kemusnahan.

Tetapi seperti kebiasaan yang berlaku dalam mana-mana zaman sekalipun, pasti wujudnya posisi yang ekstrim. Ghannouchi memetik contoh Abu al-Hassan al-Ash’ari, pengasas kepada mazhab pemikiran Ash’ariyah, yang mengisytiharkan haram secara tegas untuk bangkit menentang pemerintah. Tetapi posisi tersebut, Ghannouchi menjelaskan, mungkin didorong oleh hakikat bahawa disebalik pengorbanan besar telah dilakukan, pemberontak yang bangkit menentang al-mulk al-‘adud hanya mengabsahkan semula status quo dan menghasilkan kembali model autokratik yang merajalela pada masa itu.[28]

Ghannouchi secara peribadinya bersikap kritikal terhadap pihak penentang yang bangkit menentang pemerintah pada abad pertama Islam: kumpulan penentang yang mengecam rampasan kuasa golongan Umayyah dan berusaha untuk mengembalikan semula al-khalifah ar-rashidah telah didorong oleh sikap penndasan dan legasi autokrasi untuk merealisasikan model atau alternatif yang tersasar jauh daripada model yang dipandu syura yang mereka kuduskan dan yang lebih autokratik berbanding daripada rejim yang mereka bangun menentang sebelum ini. Malahan golongan Khawarij yang menentang sekeras-kerasnya sistem warisan, tidaklah berbeza dengan musuh mereka apabila mereka mempunyai peluang untuk membangunkan negara mereka sendiri di mana mereka kemudiannya menyerahkan kekuasaan kepada dinasti yang lain. Bagi Syiah pula, mereka melepaskan prinsip syura keseluruhannya demi memihak kepada konsep wasiyyah (perlantikan).[29]

Ahmad Muziru Idham and Shuhaib Ar Rumy Ismail adalah Intern dan Felo di Islamic Renaissance Front masing-masing.

[1] Perkembangan ini diperincikan dalam At-Tabari, Tarikh ar-Rusul wa al-Mulk (Sejarah Nabi dan Raja-Raja), (Cairo: Dar al-Ma’arif, 1961), dan Ibn Kathir, al-Bidaya wa al-Nihaya, op. cit.

[2] R. Ghannouchi, Al-Hurriyat, pp. 48-51

[3] As-Suyuti, tar’ikh al-khulafa`, op. cit.

[4] R. Ghannouchi, ad-Dini wal-Siyasi fil-Islam, op. cit.

[5] Ibid.

[6] As-Suyuti, Tar’ikh al-Khulafa`,,op. cit.

[7] R. Ghannouchi, ad-Dini wal-Siyasi fil-Islam, op. cit.

[8] Ibid.

[9] Ibid.

[10] Imaduddin Khalil, Dirasa fi al-Sira, op. cit. Perkara ini berlaku dalam peperangan yang dikenali sebagai al-Khandak (Parit) lima tahun selepas Nabi Muhammad berhijrah ke Madinah. Negara-kota Islam telah dikepung oleh suku kaum Arab pagan, dan parit tersebut telah dicadangkan oleh Salman al-Farisi, seorang Sahaba Islam yang berasal dari Parsi. Lihat juga S. Al-Yahya, al-Harakat al-Askariyah lir-Rasul al-A’zam fi Kaffaty al-Mizan (Kempen Ketenteraan Nabi Agung dalam Pengimbangan), (Beirut: Ad-Dar al-‘Arabiyah Lilmawsu’at, 1983), Vol. 2, pp. 302-14

[11] As-Suyuti, Tarikh al-Khulafa’, op. cit.

[12] Pernyataan tentang kesan ketamadunan Arab Islamik ke atas Barat diperincikan dalam Sigrid Hunke, Shams al-`Arab Tasta`u `Alal-Gharb (Allahs Sonne uber dem Abendland usner Arabisches Erbe), (Beirut: Dar al-Afaq al-Jadidah, 1993).

[13] R. Ghannouchi, ad-Dini was-Siyasi fil-Islam, op. cit.

[14] Ibid.

[15] Salah satu daripada yang terbaik, dan lebih terperinci, pernyataan tentang peristiwa ini adalah dinyatakan oleh Ibn Al-‘Arabi, al-‘Awasim min al-Qawasim (Cairo: Al-Maktaba As-Salafiyah, 1968).

[16] Ibn Al-‘Arabi, al-`Awasim Min-al-Qawasim, op. cit dan lihat juga As-Suyuti, Tarikh al-Khulafa’, op. cit., dan Ibn Kathir, al-Bidaya wa al-Nihaya, op. cit.

[17] R. Ghannouchi, ad-Dini was-Siyasi fil-Islam, op. cit.

[18] Ibn Al-`Arabi, al-`Awasim min-al-Qawasim, op. cit.

[19] R. Ghannouchi, ad-Dini was-Siyasi fil-Islam, op. cit.

[20] Ibn Al-`Arabi, al-`Awasim min-al-Qawasim, op. cit.

[21] Ibid.

[22] R. Ghannouchi, ad-Dini was-Siyasi fil-Islam, op. cit.

[23] Ibid.

[24] Ibid.

[25] Ibn Kathir, al-Bidayah wan-Nihayah, op. cit.

[26] ‘Asabiya adalah berasal daripada kata akar ‘asab (untuk mengikat) dan ‘asaba (kesatuan), dan merujuk kepada ikatan sosio budaya yang boleh digunakan untuk mengukur kekuatan perkumpulanan sosial (The Oxford Encyclopaedia of the Modern Islamic World, ed. J. Esposito, 1995).

[27] R. Ghannouchi, ad-Dini was-Siyasi fil-Islam, op. cit. Lihat juga Ibn Khaldun, Muqaddimat Ibn Khaldun (Beirut: Dar al-Fikr, tiada tarikh).

[28] Ibid.

[29] R. Ghannouchi, `The Islamic Movement and the Dilemma of Choosing Between State and Society, The Islam and Modernity Symposium’, SOAS, London 6 July 1996. (Diterjemahkan daripada Bahasa Arab oleh A. Tamimi.)